Inleiding op de Jaarrekening 2023
Voordat u de cijfers induikt, nemen we u graag mee in een terugblik op 2023 waarin we de context van ons speelveld van het afgelopen jaar schetsen en kort ingaan op de behaalde resultaten. We kijken terug op een jaar waarin we onze inwoners zo goed mogelijk van dienst zijn geweest en waarin we hebben bijgedragen aan het verder vergroten van hun welzijn. Tevens geven we een korte financiële blik vooruit.
Terugblik op 2023
In 2023 zagen we ons geconfronteerd met verder toenemende geopolitieke spanningen, een afkoelende (wereld)economie, historische renteverhogingen, geen extreme maar nog steeds inflatie, voortdurende krapte op de arbeidsmarkt én in juli van het jaar de val van het kabinet met in november de Tweede Kamerverkiezingen tot gevolg.
Dichterbij huis kwamen we in aanraking met verschillende ontwikkelingen die invloed hadden op de uitvoering van onze taken. De vele maatschappelijke vraagstukken en de groei van Ede deden een beroep op het bestuur en de organisatie van de gemeente Ede. Nieuwe taken leidden ook tot een stijgende vraag naar medewerkers, en dat binnen een krappe arbeidsmarkt. Ook in 2023 heeft de toestroom van Oekraïners de nodige inzet van onze gemeente gevraagd.
Ook dit jaar zagen we een stijgend beroep op de zorg. Onder andere door individualisering, vergrijzing, toename van welvaartsziektes, toename van armoede en prestatiedruk in het onderwijs zagen we zorgvragen toenemen in omvang en complexiteit. Daarnaast staat de bestaanszekerheid van mensen onder druk. Het vinden van een passende woning, zekerheid van werk en inkomen en mee kunnen doen in de samenleving is voor veel inwoners een uitdaging. Mede hierdoor neemt de kansenongelijkheid verder toe. Dit zien we in Ede onder meer in Ede-Zuid en delen van Veldhuizen. Om de zorg in de toekomst goed, toegankelijk en betaalbaar te houden is Het Integraal Zorgakkoord (IZA) ontstaan. Ook is het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) gesloten, dat de basis vormt voor gerichte aanpakken op wijk-, lokaal- en regionaal niveau qua preventie, gezondheid en sociale basis. Het akkoord is financieel vertaald in een Brede specifieke uitkering (SPUK), waar diverse bestaande en nieuwe subsidiestromen op het gebied van preventie, gezondheid en sociale basis samenkomen.
Binnen het fysieke domein van onze gemeente vragen de verschillende grote opgaven op wonen, leefbaarheid, landelijk gebied, economie en klimaatneutraal Ede allemaal om ‘ruimte’ wat volledige realisatie van iedere opgave afzonderlijk bemoeilijkt. Bovengenoemde ambities zetten ons natuursysteem en het mobiliteits- en energienetwerk verder onder druk.
Tegelijkertijd zijn de realisatiekosten van de ruimtelijke opgaven aanzienlijk, maar cofinanciering van het Rijk of de provincie bleef grotendeels uit. Daarnaast konden we voorheen middelen genereren via de grondexploitaties. Dit is echter niet meer haalbaar. Vaak zijn aanzienlijke investeringen en lange doorlooptijden nodig om de grond geschikt te maken voor de toekomstige functie waardoor grondexploitaties gevoelig zijn voor externe invloeden zoals renteschommelingen, maar ook netcongestie en stikstof. Ook zagen we vorig jaar flinke prijsstijgingen in de bouw- en energiesector. Kortom, ruimte wordt steeds schaarser en om die ruimte te verdelen, zijn regie, wendbaarheid en keuzes maken nodig.
Ondanks bovenstaande ontwikkelingen, hebben we mooie resultaten behaald. We lichten graag op hoofdlijnen een aantal van deze resultaten uit.
Behaalde resultaten gezondheid en bestaanszekerheid
In 2023 is gewerkt aan het invulling geven aan het IZA en het GALA. Het Regioplan IZA “Samen voor een Vitale Gelderse Vallei” waarin we veel inzetten op preventie, is door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) goed ontvangen en was veel in het nieuws. Een resultaat waar we trots op zijn. Ook het GALA is uitgewerkt in een integraal plan.
Met de structurele investering in de sociale basis en in preventie wordt de beweging naar de voorkant verder geïntensiveerd en verbreed. Om de sociale basis te versterken, zijn verschillende acties ondernomen. Voorbeeld hiervan zijn de gezette stappen op weg naar het multifunctionele dorpshuis Otterlo.
In 2023 is landelijk de hervormingsagenda Jeugd vastgesteld. Deze beoogt betere en tijdige zorg en ondersteuning te realiseren binnen een beheersbaar stelsel. Landelijk zien we meer aandacht voor bestaanszekerheid. Het thema speelde een grote rol tijdens de Tweede Kamerverkiezingen. Ede bood extra ondersteuning aan inwoners om hun bestaanszekerheid te verstevigen. Dit gebeurde onder meer door het verstrekken van subsidies van € 5.000 aan initiatieven die zich richten op het tegengaan of verzachten van de gevolgen van armoede en financiële problemen.
In Ede hebben we meegewerkt aan de aanpak van opvangproblemen. Door de gestegen toestroom van asielzoekers en Oekraïense ontheemden is de vraag naar opvang sterk gestegen. Samen met de Gelderse gemeenten in de regio FoodValley is besloten om - in de geest van de concept Spreidingswet - medewerking te blijven verlenen en om samen te werken aan de uitdagingen die we met de provincie delen.
Verder is in 2023 gewerkt aan het herstel van de cultuursector na de coronaperiode. Ondanks veel inzet van alle betrokken partijen is de verbouwing van Cultura en het samengaan met Astrant helaas niet doorgegaan. Het Akoesticum is, na de coronaperiode én het uitblijven van landelijke subsidie in 2023, in zwaar weer gekomen. Eind 2023 is gestart met het verkennen van het concept Friso, waarin Artbase en Akoesticum twee van de drie partners zijn.
In het kader van inclusie is de regenbooggemeenschap duidelijk op de kaart gezet met de ondertekening van het regenboogconvenant.
Behaalde resultaten wonen en leefomgeving
In 2023 zijn we voortvarend verder gegaan met de ruimtelijke opgaven. De opgaven passend wonen, landelijk gebied, leefbaarheid en klimaat & energie zijn verder uitgewerkt. De uitvoering van de Omgevingsvisie 2040 geeft richting aan de verdere ontwikkeling van Ede. In 2023 is een start gemaakt met de vertaling naar de ontwikkelings- en investeringsstrategie als kompas. Dit is een flinke puzzel waarvan de eerste stukjes zijn gelegd.
Naast deze vertaling zijn er het afgelopen jaar verschillende resultaten behaald.De bouwstroom is tot nu toe flink en veel kansen zijn benut. Vanuit het grondbedrijf is voor 253 woningen bouwrijpe grond geleverd en zijn ruim 700 woningen opgeleverd. Met aanvullende middelen is extra inzet gepleegd om de onderhoudsachterstand van de openbare ruimte in te lopen. De beeldkwaliteit is het afgelopen jaar verbeterd door schonere openbare ruimte. Vanaf 2016 is er flink geïnvesteerd in het realiseren van een levendig centrum. Hier plukken inwoners, ondernemers en bezoekers nu de vruchten van: een aantrekkelijke binnenstad, minder leegstand en er zijn woningen toegevoegd aan het centrum. Tevens wordt hard gewerkt aan verscheidene plannen voor (toekomstige) gebiedsontwikkeling. Met trots kijken we naar de vorderingen rondom de bouw van het nieuwe station Ede-Wageningen en de Parklaan. Beiden zeer belangrijke grote projecten voor onze gemeente.
In het landelijk gebied van Ede hebben we te maken met een forse transformatieopgave voor de landbouw. We bieden de boeren die door willen graag perspectief. Met de PROMO regeling ondersteunt Ede boeren die willen stoppen én initiatieven waar men locaties met een huidige agrarisch bestemming wil aanpassen. In de natuurgebieden wordt geïnvesteerd in natuurherstel en versterking van biodiversiteit. Door de te hoge milieubelasting gaat de kwaliteit van de prachtige natuur die Ede rijk is achteruit. Concrete maatregelen zijn recreatiezonering en de natuurbeheerplannen. Tevens streven we naar een klimaatneutraal Ede. We hebben ingezet op energiebesparing en energieopwekking waar mogelijk. Mooie resultaten zijn behaald bij het opwekken van zonne-energie, verdere verduurzaming van monumentale panden, nieuwe uitvoeringsplannen voor warmtetransitie en getroffen voorbereidingen voor een lokale aanpak voor isolatie.
Doordat de realisatie en uitgifte van nieuwe bedrijventerreinen wordt bemoeilijkt door netcongestie en de stikstofproblematiek, is onder andere ingezet op revitalisering, herstructurering en samenwerking op bestaande bedrijventerreinen. Samen met ondernemers, onderwijs en overheid is gewerkt aan de uitvoering van de Human Capital Agenda Regio Foodvalley. We hebben verdere impulsen gegeven aan een gezonde voedselomgeving, zoals voedselvaardig onderwijs. De ontwikkelingen rondom het Food Experience vormen helaas een uitdaging voor de realisatie van het gebiedsprogramma van het WFC. De Provinciale Staten van Gelderland heeft in december 2023 een motie aangenomen om te stoppen met de Food Experience waar het college van Gedeputeerde Staten begin 2024 over beslist.
Behaalde resultaten bestuur & organisatie
De groei van Ede en de veranderende en (nieuwe) grote maatschappelijke vraagstukken doen een beroep op het bestuur en de organisatie. We werken aan een meer wendbare, weerbare en slagvaardige organisatie middels het programma Ede in Beweging. In 2023 is onder andere het Sturingsmodel vastgesteld, de opgavesturing vastgesteld en ingericht, is er een aanzet gemaakt tot het versterken van het strategisch vermogen van de organisatie en is er flink ingezet op medewerkers- en leiderschapsontwikkeling. Met Realisatiekracht richt de organisatie zich op ‘de basis op orde’ brengen en toekomstbestendigheid. We doen ons best om gemeente Ede een aantrekkelijke werkgever te laten zijn. Het blijft immers een uitdaging om de komende jaren al het werk gedaan te krijgen, zeker gezien de krappe arbeidsmarkt. Ook is stevig ingezet op inzetbaarheid en verzuim. De eerste resultaten worden inmiddels zichtbaar.
In 2023 is gewerkt aan de actualisatie van de Visie Dienstverlening. Vanuit de kernwaarden dichtbij en duidelijk streven we naar regie van inwoners en ondernemers over eigen data, meer zaken zelf kunnen regelen, diensten en producten direct leveren en het gebruik van duidelijke taal. Hierop aansluitend is een eerste concept voor de nieuwe Informatievisie/Informatiestrategie 2024-2028 opgeleverd en dit wordt in 2024 afgerond. Ook is het afgelopen jaar de Edese Participatie Aanpak (EPA) geëvalueerd en herijkt en is het Expertisepunt Participatie gerealiseerd.
Vooruitblik
Er blijft veel onzeker over de toekomstige gemeentefinanciën. Het ‘ravijnjaar 2026’ hangt nog steeds boven ons hoofd. Met de huidige kabinetsformatie zal het nog even duren voor er duidelijkheid komt over een mogelijke tegemoetkoming van het Rijk om het ravijn te dempen en dat terwijl 2026 dichterbij komt. Onze weerstandsratio van 4,8 ziet er momenteel gunstig uit. Maar als gevolg van het ravijnjaar en bij ongewijzigd beleid zakt de weerstandsratio rap. We zijn daarom in opmaat tot de Perspectiefnota 2025-2028 al bezig met de eerste voorbereidingen voor een aanpak hoe eventuele ombuigingen vorm te geven. We trekken een jaar uit om tot een gedegen plan van aanpak te komen dat scenario’s beschrijft in welke mate én hoe we de koers ombuigen, zodat we voor 2026 beslagen ten ijs komen. Dat betekent voor de aankomende periode de nodige voorzichtigheid. Ook vraagt het om meer wendbaarheid binnen de bedrijfsvoering en grip op de uitgaven, zodat we middelen optimaal blijven inzetten en steeds beter (her)prioriteren bij capaciteitsgebrek of onvoorspelbare omstandigheden.
Kortom, duidelijk is wel dat er een andere financiële wind gaat waaien die onze koers zal beïnvloeden. Ondanks de onzekerheden houden we de koers vast door ons wendbaar en weerbaar op te stellen.